Van een sociaal contract naar een natuurlijk contract

Het idee van een sociaal contract ontstond bij politieke filosofen als Rousseau en Hobbes als een beschrijving van de manier waarop wij als maatschappij met elkaar samenleven. Het omvat de formele en informele regels tussen mensen. Binnen het sociaal contract is ‘milieurecht’ bijvoorbeeld een manier waarop we regelen wie wat mag doen met welke stukken natuur. Maar het sociaal contract alleen volstaat niet meer. 

Want waar is de natuur? In 1990 realiseerde de filosoof Michel Serres zich dat we een natuurlijk contract nodig hebben. Het werd een van de inspiraties voor de Rechten van de Natuur-beweging. 

Het natuurlijk contract als aanvulling op het sociaal contract is nu relevanter dan ooit. De door de mens veroorzaakte klimaat- en ecologische crisis maakt duidelijk dat er een omslag nodig is. Nieuwe wet- en regelgeving is onderdeel van die omslag, maar is niet genoeg. We moeten maatschappelijke gesprekken op een andere manier voeren. Hierin kunnen we ons afvragen met wie we die gesprekken voeren, en met wie nog niet.

In de jaren negentig vroeg de Franse wetenschapsfilosoof Michel Serres aan VN-baas Boutros Gali: “De Verenigde Naties hebben een vertegenwoordiger voor Brazilië, een voor Frankrijk en een voor Japan. Maar wie vertegenwoordigt het water, de aarde, het vuur en de lucht?” De gesprekken met vertegenwoordigers van verschillende landen over een universele ethiek liepen volgens Serres uit op een “Échec total!” - een totale mislukking. Serres besloot daarop terug te keren naar de schoolbanken voor een studie rechten. Hier kwam hij met een baanbrekend idee van het natuurlijk contract. Serres greep terug op een antiek idee waarin de dingen van de aarde allemaal met elkaar zijn verbonden als in een weefsel. Doordat we in de moderniteit de mens zijn gaan zien als meester en bezitter van de natuur, zijn we onze afhankelijkheid van de elementen en de levende natuur uit het oog verloren. Serres vergeleek onze situatie met een olietanker die op een ijsberg afkoerst. De kapitein van het schip mindert tot nu toe alleen vaart, terwijl alleen een koerswijziging de botsing afwendt. Deze koerswijziging betekent een nieuwe verbintenis, een nieuw natuurlijk contract en in het verlengde daarvan rechten van de natuur.

Net als het sociaal contract gaat het natuurlijk contract niet alleen over wetboeken, maar juist over de relaties die we met elkaar vormen. Als een groep bergbeklimmers zitten we niet alleen aan elkaar gezekerd, maar zit het touw ook vast aan de berg. Dit touw is een voorbeeld van hoe concreet een contract kan zijn: een verbinding van wederzijdse afhankelijkheid tussen twee of meer partijen die zich verhouden tot een derde, in dit geval de berg. Bergbeklimmers letten continu op wat de ander doet, reiken elkaar de hand wanneer nodig, en verhouden zich hierin altijd tot de berg die terug kan spreken, bijvoorbeeld in de vorm van lawines. Deze afhankelijkheidsrelatie is wederzijds, want de natuur is ook van de mens afhankelijk: door ski-resorts erodeert de berg, door onze broeikasgastuitstoot smelten de gletsjers en stromen weg in door PFAS vervuilde rivieren.

Het natuurlijk contract kan een richtinggevend concept zijn in het creëren van het nieuwe paradigma waar rechten van de natuur voor pleit. Zo is gezondheid niet slechts een kwestie van wetenschap en gezondheidszorg, maar is de gezondheid van de planeet een voorwaarde voor de gezondheid van individuen. Op vergelijkbare manier is onze veiligheid afhankelijk van het klimaat. Gezondheids- en veiligheidsprofessionals kunnen dus goed met dit concept werken. Ook in onderwijs hebben we het natuurlijk contract nodig. Door meer onderwijs buiten te geven, door in de natuur te sporten, creëren studenten niet alleen een relatie met elkaar maar ook met de natuur.

Zelfs in de verduurzaming van bebouwde omgeving kan het natuurlijk contract richtinggevend zijn. Bij duurzaamheidstransities van wijken krijgt de natuur een stem door het vergroenen, zoals het aanleggen van parken. Dit is niet alleen goed voor de biodiversiteit in wijken, dus voor de natuur zelf, maar biedt wijkbewoners ook verkoeling. Maar hierin moeten we ook met de natuur ‘onderhandelen’: meer bomen en water in wijken kan ook zorgen voor meer allergenen voor hooikoortspatiënten en broedplaatsen voor virusverspreidende muggen. 

Het natuurlijk contract kan de nieuwe relatie met de natuur die we nodig hebben concretiseren in verschillende domeinen en beroepsgroepen. Het allerbelangrijkst blijft echter het streven om rechten van de natuur in de Nederlandse grondwet te verankeren. Nederland is bij uitstek een land dat vanuit historisch besef weet dat we samenleven met de natuur, en dat dit een wederzijdse afhankelijkheidsrelatie is. De natuur is niet langer een achtergrond voor onze menselijke activiteiten, maar een object dat zorg en aandacht behoeft. Deze afhankelijkheidsrelatie uit zich nu in een biodiversiteitscrisis, waarin veel soorten al verloren zijn gegaan door ons toedoen en het voortbestaan van nog meer soorten afhankelijk is van wat wij nu doen – en in de klimaatcrisis, waar menselijk handelen klimaatverandering zo versnelt dat de natuur geen tijd heeft om zich aan te passen. Maar beide zaken slaan ook terug op de mens, die immers onderdeel is van de natuur. De laatste decennia heeft de maakbaarheidsgedachte de overhand gekregen en is een ongelijkwaardige relatie ontstaan. Daarom is het tijd voor een nieuw natuurlijk contract.

‍